SFRJ je bila nasljednica Kraljevine Jugoslavije (1918-41). Prestala je postojati 1992. godine osamostaljivanjem Slovenije, Hrvatske i Makedonije (1991) , zatim i Bosne i Hercegovine 1992. iz federacije. Preostale republike, Srbija i Crna Gora, formirale su novu zajednicu; prvo u aprilu 1992. SR Jugoslaviju, potom 2003. državnu zajednicu Srbija i Crna Gora, a na referendumu 21. maja 2006. godine Crna Gora je istupila iz državne zajednice, stvorivši samostalnu republiku. 2008. godine Kosovo se odvojilo od Srbije, proglašavanjem nezavisnosti.
Geografija[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Geografija SFRJ
Republike SFRJ
U vrijeme od 1954-91. godine SFRJ je imala površinu od 255.804 km². Sastojala je od šest saveznih republika (SR Slovenija, SR Hrvatska, SR Bosna i Hercegovina, SR Srbija, SR Crna Gora i SR Makedonija), te dvije autonomne pokrajine SAP Kosovo i SAP Vojvodina, koje su pripadale SR Srbiji. Nakon završetka drugog svjetskog rata, od 1947-54. godine dio SR Slovenije i SR Hrvatske, zbog neriješenog političkog i teritorijalnog pitanja sa Italijom pripadao je u de facto nezavisnu državu Slobodnu teritoriju Trsta (STT), koja je jednim dijelom (Zona B) bila pod vojnom upravom Jugoslovenske narodne armije (JNA), a drugim (Zona A) pod kontrolom američke i britanske vojske. Londonskim sporazumom 5. oktobra 1954. godine Zona B sa 515.5 km² je pripojena SFRJ, a Zona A Italiji.
Ukupna dužina kopnene državne granice iznosila je 2114,2 km, a SFRJ je na sjeveru graničila sa Austrijom (330 km) i Mađarskom (582 km), na zapadu sa Italijom (232 km), sa kojom je Jugoslavija imala i pomorsku granicu na Jadranskom moru, na istoku sa Rumunijom (476 km) i Bugarskom (466 km), a na jugu sa Albanijom (438 km) i Grčkom (228 km).
Najveći dio Jugoslavije nalazio se na Balkanskom poluostrvu. Sjeveroistočni dijelovi Jugoslavije bili su ravničarski, dok je ostatak bio pretežno brdsko-planinskog reljefa. Jednim dijelom geografski i klimatski, pripadala je mediteranskoj klimi. Najviši vrh bio je Triglav sa 2864 m, drugi najviši vrh je bio Golem Korab sa 2753 m, na granici sa Albanijom, te Titov Vrv sa 2747 m, na Šar Planini u blizini Tetova. Sa izuzetom albanskog dijela obale sva istočna jadranska obala, sa otocima pripadala je Jugoslaviji.
Na granici sa Albanijom nalazila su se tri velika jezera: Skadarsko, Ohridsko i Prespansko jezero. Najduža rijeka bila je Sava sa 945 km, a najplovnija rijeka bila je Dunav, koji je proticao kroz dio SR Hrvatske, SAP Vojvodine i kroz SR Srbiju, te kroz veće gradove Novi Sad i Beograd. Ostale veće rijeke bile su Drava, Morava, Drina. Većina rijeka pripadala je Crnomorskom slivu, a manji dio Jadranskom slivu.
Historija
Glavni članak: Historija SFRJ
Historijska pozadina[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Narodnooslobodilačka borba Jugoslavije
Raspad[uredi | uredi izvor]
Karta Jugoslavije 1941-43.
Napadom Trećeg rajha i njenih saveznika 6. aprila 1941. na Kraljevinu Jugoslaviju, uslijed poraza Vojske Jugoslavije u Aprilskom ratu, dolazi do podjele i raspada Kraljevine. Na području današnje Hrvatske, Bosne i Hercegovine i jednog dijela Srbije i Srijema (gradovi Zemun) 10. aprila, uz njemačku podršku stvara se nacionalistička hrvatska država NDH. Dijelovi Slovenije su direktno pripojeni Trećem rajhu, a zapadni dijelovi su pripojeni fašističkoj Italiji, dok je Prekomurje okupirala fašistička Mađarska. Obalni dijelovi Hrvatske i veći gradovi (Split, Šibenik, Zadar, Rijeka, Pula) pripojeni su Italiji, a dijelovi današnje Crne Gore su bili pod italijanskom aneksijom i upravom samoproglašene Kraljevine Crne Gore. Pogranične dijelove Crne Gore, naseljene većinskim albanskim stanovništvom, kao i dijelove današnjeg Kosova i Makedonije, okupirala je Italija i pripojila italijanskom protektoratu Kraljevini Albaniji. Kraljevina Bugarska je okupirala veliki dio današnje Makedonije, južne Srbije te manje dijelove istočne Srbije. Dijelove Vojvodine (Bačka) okupirala je Mađarska, Banat je bio pod direktnom upravom Trećeg rajha, a uža Srbija (često pod imenom Nedićeva Srbija) je bila pod njemačkom okupacijom i marionetskom vladom Milana Nedića.
Progoni
Spomenik u prvom ustaškom koncentracionom logoru Kruščica na području Jugoslavije u Vitezu, danas Bosna i Hercegovina
Na području novoosnovane NDH, dolazi do progona Židova i Srba te uvođenja rasnih zakona, već tri sedmice nakon proglašenja NDH,[1] po uzoru na Rasne zakone Trećeg rajha, a uhapšeni se Židovi zatvaraju u logore ili se deportuju u koncentracione logore na području Trećeg rajha. Po jednoj zakonskoj odredbi Trećeg rajha, novonastale vlasti (u NDH i Srbiji, kao i u svim drugim područjima), plaćale bi transport Židova Trećem rajhu, a za uzvrat bi mogli svu imovinu protjeranih Židova konfiscirati.[1] Stvaraju se koncentracioni logori (Kruščica, Jasenovac, Jadovno), te se u njih zatvaraju i komunisti, te svi protivnici ustaškog režima. Sličan teror provodi se u Srbiji pod vladom Milana Nedića u kojoj se zatvaraju Židovi i komunisti, kao i protivnici režima u logor Sajmište u blizini Zemuna.
Kvislinške jedinice
Dragoljub Mihailović, zapovjednik Jugoslovenske vojske u otadžbini
U svim dijelovima bivše Kraljevine stvaraju se paramilitarne i vojne organizacije, koje se naoružavaju uz pomoć okupacionih vlasti. Od dijelova raspadnute Vojske Kraljevine Jugoslavije, stvara se Jugoslovenska vojska u otadžbini (JVuO) pod zapovjedništvom pukovnika Dragoljuba Mihailovića, koji se u početku bori protiv Nijemaca, ali nakon prvih sukoba sa partizanskim jedinicama, suprostavlja partizanima i surađuje sa vladom Miladina Nedića i učestvuju u borbama protiv partizana i jedinica NOVJ. Razlozi razilaženja četnika Draže Mihajlovića sa partizanima je u početku bio defanzivni pristup Mihailovića i izbjegavanje konflikta, zbog velikih odmazdi, nad srpskim narodom od strane Njemaca, ideoloških razlika između komunističkog prgrama borbe i revolucije i rojalističkog pristupa četničkog pokreta, ali i zbog političkog programa Ivana Moljevića, u kom se izlažu ciljevi velikosrpskog pokreta i planira etničko čišćenje Hrvata i Muslimana na područjima Velike Srbije.[2] U Srbiji, Crnoj Gori, Hvatskoj i Bosni i Hercegovini stvaraju se mnogobrojni četnički odredi, kao i jedinice lojalne Nedićevoj vladi (Četnici Koste Pećanca, Srpski dobrovoljački korpus pod zapovjedništvom Dimitrija Ljotića, Srpska državna straža, Lovćenska brigada pod zapovjedništvom generala Krsta Popovića). Na području Slovenije stvara se Slovensko domobranstvo i građanska organizacija sa militantnom frakcijom Bela Garda. Na području Sandžaka organizuje se Muslimanska milicija Sandžaka, koju naoružava ustaški pokret i italijanska vojska. Na području Kosova organizuju se jedinice milicije Vulnetari i 1942. godine organizacija Balli Kombëtar, koja za cilj ima proširenje albanske države, te se jedno vrijeme smatrala antifašističkom oganizacijom, ali sa vremenom sve više surađuje sa italijanskom vojskom. U Bosni i Hercegovini se uslijed terora četnika nad muslimanskim stanovništvom stvaraju i lokalne milicije kao Hadžiefendićeva legija, Huskina vojska (1943), te niz drugih manjih muslimanskih milicija lokalnog značaja, koje su uglavnom direktno naoružavane od strane Ustaške vojnice ili Hrvatskog domobranstva. Ove se milicije uglavnom bore protiv četnika i surađuju sa ustašama, osim u rijetkim slučajevima, kada potpomažu jedinice NOVJ.
Stvaranje NOVJ
General Koča Popović, komandant Prve proleterske brigade NOVJ
Nedugo nakon okupacije Jugoslavije, Komunistička partija Jugoslavije (KPJ), na čelu sa Josipom Brozom Titom, počela je sa organizovanjem oružanog otpora protiv okupatora. Istaknuti partijski funkcioneri su postali vojni rukovodioci sa zadatkom da formiraju partizanske odrede. U Beogradu je osnovan Glavni štab partizanskih odreda Jugoslavije, a Politbiro CK KPJ je 4. jula 1941. godine donijeo odluku o početku oružane borbe. Ova odluka je inspirisana ulaskom Sovjetskog saveza u rat protiv Njemačke i angažovanjem glavnih njemačkih vojnih snaga na Istočnom frontu, kao i pozivom Kominterne svim porobljenim narodima Evrope da se uključe u rat protiv sila Osovine. Taj dan se nakon rata slavio u Jugoslaviji, kao državni praznik pod imenom Dan borca. U Srbiji 7. jula je Valjevski partizanski odred u Beloj Crkvi u Krupnju, organizovao prvi oružani napad, u Crnoj Gori prvi sukob je bio 13. jula, u Sloveniji 22. jula, u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, ustanak započinje 27. jula, a u Makedoniji 11. oktobra. Ti su se dani u SFRJ slavili kao republički praznici pod imenima Dan ustanka naroda pojedine republike. Nakon prvih manjih sukoba, partizanski odredi dobijaju na snazi, te se stvaraju oslobođene teritorije kao tzv. Užička republika u Srbiji, (od 24. septembra do 29. novembra 1941) i Fočanska republika u decembru 1941. Nakon pada Užica, partizanski odredi se povlače u Bosnu i Sandžak, a u Rudom se 21. decembra 1941. godine formira Prva proleterska narodnooslobodilačka udarna brigada. Odluku o formiranju brigade donijeo je Centralni komitet KPJ, a formirao ju je Vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito. Na dan formiranja imala je šest bataljona (četiri iz Srbije i dva iz Crne Gore) ukupne jačine oko 1.200 boraca. Za komandanta je postavljen rezervni oficir Vojske Kraljevine Jugoslavije i učesnik građanskog rata u Španiji Koča Popović. Taj se dan smatrao kao dan formiranja prve vojne jedinice NOVJ, a u SFRJ je do 1948. godine slavljen kao Dan JA, a nakon sukoba sa Sovjetskim savezom 1948. godine, praznik je prebačen na 22. decembar.[a]
Osnivanje
Drugo zasjedanje AVNOJ-a
Zastava Demokratske federativne Jugoslavije
Grb Demokratske federativne Jugoslavije
Na Drugom zasjedanju AVNOJ-a u Jajcu u noći između 29. i 30. novembra 1943. donošenjem Deklaracije drugog zasjedanja AVNOJ-a, AVNOJ se konstituiše u zakonodavno i izvršno predstavničko tijelo, te se osnivanjem Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije (NKOJ), praktički stvara privremena Vlada Jugoslavije. Za Predsjednika i povjerenika za narodnu odbranu proglašava se Josip Broz Tito, kom se dodjeljuje čin maršala, a za predsjednika AVNOJ-a: Ivan Ribar sa potpredsjednicima: Antunom Avgustinčićem, Dimitrom Vlahovim, Markom Vujačićem, Mošom Pijadom i Josipo Rusom.
Istovremeno se donosi i niz drugih odluka, kao Odluka o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu u kojoj se prvi put spominje pravo na samoopredjeljenje naroda, pravo na otcjepljenje, ujedinjavanje sa drugim narodima, te sporazumno dogovaranje svih naroda koji su u toku trogodišnje NOB-e učestvovali u stvaranju vojnih i političkih preduslova za stvaranje bratstva naroda Jugoslavije. Ujedno se i država definiše kao federacija sa jednakim pravima naroda: Srba, Hrvata, Slovenaca, Crnogoraca i Makedonaca, te naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine. Takođe se sva prava garantuju i nacionalnim manjinama.[b][2]
Među izaslanicima osim KPJ, bilo je i izaslanika Hrvatske seljačke stranke (mačekovci i radićevci), Srpske zemljoradničke stranke, Stranke samostalnih demokrata, Jugoslovenske muslimanske organizacije (spahinovci), nekolicina radikala, dvojica Hrvata iz Jugoslovenskog odbora osnovanog još 1915. godine u Londonu, Stranka kršćanskih socijalista i drugih građanskih partija. Većina delegata bili su pripadnici Narodnoosloboilačke vojske Jugoslavije kao provjereni borci i revolucionari. Na zasjedanju nisu prisustvovali delegati iz Makedonije, koji se nisu uspijeli probiti do Jajca.[3]
Teheranska konferencija
Velika trojica na Teheranskoj konferenciji
Ovom deklaracijom, započinje borba KPJ za priznavanje NKOJ-a kao ravnopravnog partnera kod savezničkih sila, koje su do tada imale vojne misije i u četničkom pokretu Mihailovića. Cilj ovog zasjedanja je bio stvoriti državne organe, koji će moći Jugoslaviju ravnopravno predstavljati na međunarodnom nivou. U isto vrijeme (28. novembra-1. decembra) u Teheranu se održavala Teheranska konferencija, u prisustvu trojice predsjednika savezničkih sila Staljina, Churchilla i Roosevelta, na kojoj se odlučivalo o daljim koracima u borbi protiv Njemačke. Tito je informirao trojicu predsjednika o rezultatima zasjedanja u Jajcu, a Staljin je proglašenje AVNOJ-a nazvao "nožem u leđa Sovjetskom savezu".[2] Razlog je bio dotadašnje priznavanje izbjegličke Vlade Jugoslavije u Londonu od strane saveznika, kao jedinog legitimnog predstavnika Jugoslavije. Tito je već ranije, od 1. oktobra do 26. novembra sa četiri telegrama obavijestio Staljina o svojim namjerama, te se pretpostavlja da je žestoka reakcija Staljina bila samo lažno usklađivanje mišljenja sa Churchillom.[2] U međuvremenu, od maja 1943. engleska je vojna misija obaviještavala o uspjesima partizana i o oportunizmu četnika, te su na Teheranskoj konferenciji, između ostalog, donesene odluke o pomaganju jugoslavenskih partizana i priznavanjem Tita kao legitimnog savezničkog predstavnika u Jugoslaviji. Istovremeno se pojavila teza o savezničkom iskrcavanju na Balkanu, koju je Tito odbio.[2]
Pobjeda
Ivan Šubašić, prvi ministar vanjskih poslova DFJ
Tito sa Vrhovnim štabom na Visu
Nakon četiri godine rata, NOVJ izlazi iz rata kao pobjednik. Rat se završava kapitulacijom Njemačke 8. maja 1945. a u Jugoslaviji rat traje do 15. maja. Nakon sedam neprijateljskih ofenziva i oslobađanja Beograda 20. oktobra 1944. uz pomoć sovjetske Crvene Armije, jugoslovenski partizani pokušavaju diplomatskim priznanjem velikih sila ostvariti konačni uspjeh. Nakon Titovog odbijanja da u jesen 1944. godine nekoliko britanskih divizija se iskrca u Dalmaciji, politička se napetost između Velike Britanije i Jugoslavije zaoštrava. Po informaciji predsjednika vlade Kraljevine Jugoslavije u izbjeglištvu, Ivana Šubašića, da je Tito spreman i na otpor protiv britanske vojske, Churhill odustaje od ove ideje.[2] Na Visu se 16. juna 1944. godine sastaju Tito i Šubašić, koji potpisuju sporazum o stvaranju privremene vlade|, nakon završetka rata. Narod bi se referendumom odlučio o toma da li će Jugoslavija biti monarhija ili republika, a da se Izbjeglička Vlada Šubašića, ogradi od svih kolaboratera i pripanika četničkog pokreta, koji su predstavljani kao jedini borci u Jugoslaviji u borbi protiv Njemačke.[2] Istovremeno 9. oktobra 1944. godinu u razgovoru između Churhilla i Staljina, postiže se dogovor o interesnoj podjeli Jugoslavije na dvije sfere (britansku i sovjetsku) u srazmjeri 50:50. Tito i KPJ su za ovaj dogovor tek kasnije saznali, a Staljin nije blagovremeno informirao Tita.[2] Sporazum Tito-Šubašić je potvrđen od velike trojice na Konferenciji u Jalti u februaru 1945. Time se stvorila mgućnost da se 7. marta 1945. godine stvori prva privremena Vlada DFJ u kojoj su od ukupno 28 članova 20 bili zastupnici iz AVNOJ-a, tri člana su bili predstavnici Vlade Kraljevine Jugoslavije u izbjeglištvu, a petorica pripadnici predratnih političkih partija. Tito je izabran za Predsjednika Vlade, a Šubašić za ministra vanjskih poslova DFJ. U aprili 1945. godine DFJ sklapa pakt o prijateljstvu sa Sovjetskim savezom, te se ušvršćuje u novoj evropskoj političkoj situaciji.[2]
Albanija, Grčka
Još za vrijeme Drugog svjetskog rata revolucionarna (agresivna)[2] vanjska politika KPJ, dovela je do kritike velikih sila. Tito je jačao uticaj KPJ na susjedne komunističke partije (Komunistička partija Albanije (KPA), Komunistička partija Grčke (KPG) i Komunistička partija Bugarske (KPB)), a KPA je samo uz pomoć KPJ uspjela doći na vlast u Albaniji. Kada se na jesen 1946. godine grčki građanski rat na sjeveru rasplamsao, Tito je podržavao borbu Narodnooslobodilačke vojske Grčke (ELAS), (kasnije nazvane Demokratska armija Grčke) i Slavensko-makedonske narodnooslobodilačke fronte (SNOF) koja se borila protiv grčke vojske i za stvaranje socijalističkog uređenja u Grčkoj. Nakon prijetnje Staljina, da Jugoslavija prestane pomagati grčke pobunjenike, Tito se protivio prekidu pomoći, ali zbog privredne krize izazvane Rezolucijom Informbiroa 10. jula 1949. godine, Jugoslavija zatvara grčko-jugoslavensku granicu, te time onemugaćava povlačenje grčkih pobunjenika. Podrška albanskim komunistima trajala je sve do 1948. godine, a postojala je namjera ujedinjenja Albanije sa Jugoslavijom, čime bi se albansko nacionalno pitanje u potpunosti rješilo. Potpisivanjem Ugovora o prijateljstvu i zajedništvu sa Albanijom 9. jula 1946. godine Albanija postaje jugoslavenski satelit sa zajedničkom carinskm unijom, zajedničkom politikom cijena i izjednačavanjem valutnog sistema, a u Albaniju se šalju vojni stručnjaci za obuku Albanske vojske.[2] Staljin je čak u razgovoru sa Đilasom 1948. pristao da Jugoslavija pripoji Albaniju. U isto vrijeme u dogovoru sa predsjednikom KPA Enverom Hoxhom, Jugoslavija šalje dvije divizije JA na jug Albanije, koje bi trebale braniti Albaniju od monarhističke vojske Grčke. Tito je, zbog protesta Staljina povukao jedince JA iz Albanije, u koju su doputovali sovjetski vojni savjetnici, te se time albanski politički vrh podijelio na pobornike jugoslavenske i sovjetske politike. Raskidom veza sa SSSR 1948. Albanija se okreće od Jugoslavije i dolazi do zahlađenja odnosa koje će trajati nekoliko decenja.
Federacija sa Bugarskom
Za vrijeme rata 1944. godine stvara se ideja o Bugarskoj kao sedmoj republici DFJ. Delegacija predvođena Kardeljom, doputovala je u Sofiju na pregovore, na kojima su Bugari plan Kardelja odbili, a predložili svoj. Pregovori su nastavljeni u Moskvi u januaru 1945, a povratkom Georgija Dimitrova u Bugarsku krajem 1945, bugarski parlament priznaje makedonsku naciju, te se pregovori nastavljaju 1. augusta 1947. na Bledu, gdje se stvara carinska unija između Bugarske i FNRJ. U slijedećim koracima Dimitrov je predložio stvaranje jedne istočnoevropske federacije u kojoj bi učestvovali Bugarska, FNRJ, Albanija, Rumunija, Mađarska, Poljska i Čehoslovačka. U jednom intervjuu Staljin, koji je oštro reagirao na ideju stvaranja federacije, odbio je tu mogućnost, a dao svoju suglasnost za stvaranje federacije između Bugarske, FNRJ i Albanije. Kasnijim pritiskom Staljina na FNRJ i Rezolucijom Informbiroa, odustalo se od ovih ideja.[2]
Poslijeratni period
Broj žrtava rata
Spomenik u spomen-području bivšeg koncentracionog logora u Jasenovcu, Hrvatska
Osnivanjem Državne komisije za ustanovljavanja zločina okupatora i domaćih izdajnika u novembru 1945. godine, odlučeno je pokretanje procesa ispitivanje broja žrtava tokom Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji. Prvi podatak o broju žrtava iznio je Tito u maju 1945. godine podatkom da je Jugoslavija imala 1,7 milijona žrtava, a od toga 305.000 poginulih partizana. Broj nije nikada dokazan, niti postoje informacije o načinu proračuna.[2] U ovom broju su uračunati i demografski gubici uslijed nižeg nataliteta, broja emigranata, protjeranih, te stanovništva koje je zbog promijenjenih granica, tek računato u stanovništvo Jugoslavije. Zapadnoevropski demografi ovaj broj reduciraju na oko 1 milijon.[2] U toku pregovora između SR Njemačke i FNRJ oko ratnih odšteta, ovaj je broj od strane Vlade Jugoslavije smanjen na 950.000.[2] Kako je njemačka vlada insistirala na tačnom broju, broj je 1964. godine smanjen na 597.323 osobe, koje su poimence izlistane.[2] Profesor matematike,Vladeta Vučković, kao student, a tada član komisije, koja je podatke statistički obrađivala. izjavio je 1984. godine u srpskim emigrantskim novinama Naša reč, izdatim u Londonu, da je ovaj broj došao nestručnom obradom studenata, koji su imali dvije sedmice za izradu ovog izvještaja.[2] Kasnijim analizama Bogoljuba Kočovića i demografa Vladimira Žerajića, ovaj broj se 2010. godine kretao do 640.000, od čega su 173.600 bili pripadnici partizanskih jedinica.[4][5][2] Ova se tema ponovo pojavila u srbijanskim i hrvatskim medijima, krajem 80-ih godina 20. vijeka, te se žrtvama rata i žrtvama koncentracionog logora u Jasenovcu manipulisalo u političke svrhe.[2]
Bleiburg
Zarobljenici na Bleiburgu
Zvanična kapitulacija trupa Wehmachta, koje su se povlačile iz Jugoslavije bila je potpisana 9. maja u Toplošici, ali su se njemačke jedinice i dalje povlačile prema Austriji, tako da su borbe trajale sve do 15. maja. JA je ušla u područje Koruške u Austriji i zauzela nekoliko gradova. Početkom maja 1945, Hrvatske oružane snage, 15. kozački SS korpus i ostaci četnika, Srpski državne straže i Srpski dobrovoljačkog korpusa (SDK) su se predali britanskim vojnicima. U austrijskom mjestu Bleiburgu su se britanskim vojnicima predali 93.000 pripadnika raznih vojnih jedinica. Britanci su međutim odbili prihvatiti predaju oružanih snaga NDH i naredili da se moraju predati Jugoslavenskoj armiji. Između Britanaca i vojnika Jugoslavenske armije su izbile nesuglasice oko teritorija. Veliki dio vojnika je predat JA, a visoki oficiri i političari NDH su u organizovanim bjegom organizovanim tzv. Linijom pacova, pobjegli preko Italije u Španiju i Južnu Ameriku. U mjestu Palmanova u Italiji se predalo između 2.400 i 2.800 pripadnika SDK, a 12. maja još oko 2.500 pripadnika SDK se predalo Britancima kod Unterbergena. Zvaničan broj žrtava nije nikada ustanovljen[2], a po podacima historičara Vlade Slovenije na području današnje Slovenije postoji oko 500 stratišta.[2] U hrvatskim emigrantkim krugovima, kružila je fantastična, ali neistinita brojka od 600.000 poginulih.[2] Britanski historičar Nikolai Tolstoy navodi brojku od 200.000 do 300.000 zarobljenika, ali je ta brojka u sudskom procesu u Britaniji dokazana kao pretjerana. Srbijanski političar i disident Milovan Đilas formulirao je broj žrtava ovako:
..."Zvanični sudovi nisu postojali, te nije bilo mogućnosti za istragu 20.000 do 30.000 slučajeva. Tako je bio najjednostavniji način, te ljude pobiti..."[6]
— Milovan Đilas
Treće zasjedanje AVNOJ-a
Odluka Ustavotvorne skuštine o donošenju Ustava FNRJ
Na trećem zasjedanju AVNOJ-a 29. novembra 1945. godine u Beogradu, dosena je odluka o proglašenju Jugoslavije republikom, i dato joj je novo ime FNRJ. Istoga dana Ustavotvorna skupština je pretvorena u Narodnu skupštinu FNRJ. AVNOJ je na taj način prestao postojati. Već 31. januara 1946. godine jednoglasnim izglasavanjem usvojen je Ustav FNRJ, koji je bio baziran na osnovama sovjetskog Ustava iz 1936. godine.[2] U Ustavu se definiše teritorijalna podjela na 6 narodnih republika i 2 pokrajine (Autonomnu pokrajinu Vojvodinu i Autonomnu kosovsko-metohijsku oblast), a granice republika su uglavnom slijedile granice nakon Balkanskih ratova 1912/13, kao i etničke kriterije. Crnoj Gori se pripaja Kotor, granice između Slovenije i Hrvatske slijedi jezičnu granicu, a Slovenija dobija gradove Koper, Izolu i Piran. Granica Bosne i Hercegovine je preuzeta iz austrougarskog vremena, a kasnije su u području Neuma izvršene promjene granica između Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Granica Srbije prema Makedoniji je uglavnom jezička granica. Područje Sandžaka je podjeljeno između Srbije i Crne Gore. Novina je bila proglašavanje NR Makedonije, i pokrajina Kosova i Vojvodine, koji do tada u tom vidu nisu postojale, kao i dodjeljivanje statusa naroda Crnogorcima i Makedoncima. Istovremeno, po uzoru na sovjetski Ustav, republikama je data mogućnost istupanja iz zajednice, ali se njihov suverenitet ograničavao Ustavom.
Član 1.
Federativna narodna republika Jugoslavija je savezna narodna država republikanskog oblika, zajednica ravnopravnih naroda, koji su na osnovu prava na samoopredeljenje, uključujući pravo na otcepljenje, izrazili svoju volju da žive zajedno u federativnoj državi.[7]
— Ustav FNRJ
U isto vrijeme se definiše pet jugoslavenskih naroda (Srbi, Hrvati, Slovenci, Crnogorci i Makedonci), te se proklamiraju službeni jezici (srpskohrvatski, slovenski i makedonski). Članom 25. Ustava se garantuje sloboda vjeroispovjesti, ali se istovremeno religija proglašava "opijumom za narod", te ozakonjenim odvajanjem vjere od države, dolazi do izdvajanja nastave religije u školama, odvajanja vjerskih fakulteta sa univerziteta u Zagrebu, Beogradu i Ljubljani, te zatvaranja mnogobrojnih vjerskih institucija, saveza i izdavačkih kuća. Od 1950. godine zabranjeno je nošenje zara i zabranjuju se derviški redovi.[2] Donošenjem ovog Ustava, u društveno uređenje Jugoslavije uvode se elementi socijalističke revolucije, sa motom Bratstvo i jedinstvo.
Rezolucija Informbiroa
Zatvor na Golom otoku, 2005. godine
Vlado Dijak, jugoslavenski i bosanskohercegovački pjesnik, zatočenik na Golom otoku
Donošenjem zakona o nacionaliziranju privatnih privrednih preduzeća, 5. decembra 1946. godine, sve firme, koje su imale savezni ili republički značaj pretvorene su u državnu svojinu. Početkom 1948. godine se i firme iz ostalih privrednih grana, trgovine i financijskog sektora proglašavaju državnom imovinom. Taj period, nazvan od jugoslavenkih historičara, kao administrativni socijalizam, nastavlja se donošejem petogodišnjeg plana za 1947-51. godinu po uzoru na sovjetski način upravljanja. U tim godinama je jugoslavenska politika, oslonjena na sovjetska iskustva, te se provodi agrarna reforma, kolonizacija Vojvodine, gdje se, na područjima Slavonije, Srijema, Bačke i Banata odakle su odlukama Drugog zasjedanja AVNOJ-a protjerani tzv. Podunavski Nijemci, naseljavaju kolonisti iz siromašnih dijelova Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Crne Gore. Vanjska revolucionarna politika FNRJ, politički uticaj na susjedne zemlje, ideja stvaranja Balkanske federacije, kao i odnos KPJ prema KPSS, te težnja Tita za uvođenjem specifičnih puteva u revoluciji u odnosu na Sovjetski savez, dovela je do isključenja KPJ iz Kominforma.[2] Na sjednici 28. jula 1948. u Bukureštu, donosena je Rezolucija u kojoj se KPJ optužuje za neiskrenost, oportunizam, revizonizam i nacionalizam, kao i za mirnu asimilaciju kapitalističkih elemenata. Nakon proglašavanja Rezolucije, do tada bratske komunističke partije (grčka, albanska, bugarska, kao i tršćanska komunistička organizacija) javno se ograđuju od Tita, a mediji u drugim komunističkim zemljama, javno napadaju FNRJ. U KPJ dolazi do političkog rascjepa, pristalica Staljina i pristalica Titove politike. Uz podršku Milovana Đilasa, Edvarda Kardelja i Aleksandra Rankovića, Tito organizuje čistke u KPJ, u kojima se iz KPJ isključuje oko 55.000 članova[2], a između 11.000-18.000[2] završava u zatvorima na Golom otoku, Svetom Grguru i Rabu. U toku 1948. godine dolazi i do ekonomskih sankcija istočnih zemalja, povećanja izvoznih cijena, prekida isporuke nafte iz Rumunije. Albanski predsjednik Enver Hoxha, šalje na Kosovo, organizovane trupe, koje će pomagati albansko stanovništvo u borbi protiv KPJ. Na jesen 1949. godine Sovjetski savez prekida pakt o prijateljstvu i zahtjeva napuštanje jugoslavenskog ambasadora iz zemlje. Na području Rumunije i Mađarske organizuju se vojni manevri, kao prijetnja, a u Jugoslaviji se razmišlja o organizovanju otpora i novom partizanskom ratu. Na granici se bilježe mnogobrojni oružani incidenti. Američki ambasador u Jugoslaviji George W. Allen izjavio je 29. novembra 1949. godine, da u slučaju oružanog sukoba, SAD neće biti neutralne.[2] Osim odlučnosti KPJ i Titove politike odbijanja uslova, naklonost zapadnih političara omogućila je suprostavljanje Sovjetskom savezu. Sukob sa SSSR-om je potrajao sve do 1953. godine.
Privredna reforma
Edvard Kardelj, jugoslavenski političar i idejni tvorac radničkog samoupravljanja
Kolektivizacijom, podržavljanjem privatne imovine i osnivanjem zadruga, nastaje prva faza ekonomske reforme zasnovane na sovjetskom principu. Početkom 50-ih godina započinje jugoslavenski put razvoja socijalizma: radničko samoupravljanje. Donošenjem Osnovnog zakona o upravljanju državnim privrednim preduzećima i višim udruženjima od strane radnika 27. juna 1950. nastaje period, koji će se 25 godina kasnije pretvoriti u ideal socijalizma definisan frazom Fabrike radnicima.[2] Iz tzv. administrativnog socijalizma prelazi se u fazu radničkog upravljanja. Fabrikama, čiji je vlasnik još uvijek država, de facto upravljaju radnici, dok pravo veta i dalje imaju direktori, postavljeni od Komunističke partije. Uvođenjem novog privrednog sistema 1952. godine, poduzeće imaju pravo raspolaganja, u zavisnostu od privredne grane, od 3-17% od ukupnih kumulativnih sredstava, te se time pojavljuje tržišna privreda, prvi put u jednom socijalističkom uređenju, gdje se, mada ne značajno stanje na tržištu reguliše ponudom i potražnjom. Dotadašnji državni planovi se zamjenjuju privrednim planovima u čijem razvoju sudjeluju radnički savjeti. Ova se tendencija potvrđuje i na VI kongresu SKJ od 2-7. novembra 1952. u Zagrebu. Istovremeno se, u skladu promjena, ime KPJ mijenja u Savez komunista Jugoslavije (SKJ), čime se želi prikazati, drugačiji put u socijalizam. Tim promjenama razgrađuje se golemi državni aparat i dolazi do decentralizacije, po planovima Edvarda Kardelja, te se mnoge regulative sa federalnog, prebacuju na republički i općinski nivo. Time se definiše i novonastali status društvene imovine, koji zamjenjuje državnu imovinu.[2] Donošenjem ustavnih promjena u Ustavnom zakonu iz 1953. godine, nagovještava se rješavanje nacionalnog pitanja kroz socijalističko uređenje.
Federativna Narodna Republika Jugoslavija je socijalistička demokratska savezna država suverenih i ravnopravnih naroda.
— Član 1. Ustavni zakon o osnovama društvenog i političkog uređenja Federativne Narodne Republike Jugoslavije i saveznim organima vlasti (1953)
Između ostalog raspušta se Vijeće naroda, kao samostalni dom saveznog parlamenta i spaja se sa prvim domom Saveznim izvršnim vijećem.[2] Umjesto dosadašnje Vlade Jugoslavije, osniva se Savezno izvršno vijeće (SIV), a ministri se zamjenjuju državnim sekretarima.[2] Na čelo SIV-a bira se Josip Broz, koji je istovremeno predsjednik Vlade, predsjednik Republike i glavni zapovjednik oružanih snaga. Ove političke promjene relativno malo utiču na demokratski razvoj u Jugoslaviji, jer se u političkim strukturama i dalje osim Tita zadržavaju političari tvrde linije Edvard Kardelj, Aleksandar Ranković, Milovan Đilas, Svetozar Vukmanović Tempo i drugi partijski oligarsi.[2]
III vanredni Plenum CK SKJ
Milovan Đilas, prvi jugoslavenski disident
Objavljivanjem serije članaka u dnevniku Borbi, krajem 1953, te u časopisu Nova misao, crnogorski političar, književnik i dotadašnji sljedbenik partijske linije Milovan Đilas skrenuo je pažnju na totalitarizaciju države, birokratske i dogmatske tendencije, koje su zahvatile sve slojeve jugoslavenskog političkog života, privrede, kulture i šireg društva. Objavljeno je ukupno 17 njegovih članaka u kojima se između ostalih kritizira i SKJ, koji je na III vanrednom Plenumu CK SKJ, 16-17. januara 1954. u Beogradu, Đilasa optužio za revizionizam, težnju za vraćanjem građanskog društva i anarhiju.[2] Nakon prihvaćene kritike, on se u početku javno ogradio od dijela svojih ideja, ali se Đilasu, nakon intervjua za američki dnevnik New York Times u decembru 1954. godine oduzimaju sva prava, a on dobrovoljno napušta SKJ, osuđuje se prvo na uslovnu kaznu zatvora, a 27. novembra 1956. godine osuđuje se, između ostalog i zbog javnog podržavanja Mađarske revolucije, na tri godine zatvora. Đilas u svojim intervjuima i kasnijim djelima pisanim u inostranstvo, postavlja u pitanje ispravnost socijalističkog puta, kao i centralizaciju industrije, koja se pokazala i u drugim razvijenim zemljama (Čehoslovačka), zbog etatističkog regulisanja tržišta, kao nedostatak u privrednom razvoju. Nekoliko godina kasnije, neke od Đilasovih teza će na VII Kongresu SKJ 1958. godine u Ljubljani, postati dio partijskih smjernica, te dolazi do jačanja provođenja ideja radničkog samoupravljanja, koje nužno vodi, po komunističkim teoritičarima ka odumiranju države, mada je u to vrijeme idejni pokretač bio u zatvoru.[2]
Pokret nesvrstanih
Prekidom odnosa sa Sovjetskim savezom i drugim socijalističkim zemljama Istočne Evrope, Jugoslavija postaje vanjskopolitički izolirana. Zbog sukoba oko Trsta, Jugoslavija je ekonomski odsječena i od zapadnih sila, predvođenih SAD-om. Početkom Korejskog rata, 15. juna 1950. dolazi do teze o ugroženosti Zapadne Njemačke i Jugoslavije u eventualnom sukobu SAD-a sa SSSR-om. NATO-u se priključuju Grčka, Zapadna Njemačka i Turska, a Jugoslavija se poziva na članstvo. Uprkos velikoj vojnoj pomoći od strane SAD-a u periodu od 1951-54. godine u visini od 452 miliona dolara, a ukupna pomoć u područjima ekonomije, privrede, tehničke pomoći, hrane iznosila je od 1950-60. godine oko 2 milijarde dolara, što je pridonijelo privrednom rastu u tim godinama na 7,5 %. Usprkos tome, Tito odbija članstvo Jugoslavije u NATO-u, mada je zapovjednik Vrhovnog štaba JA Koča Popović, u jednom razgovoru sa glavnim zapovjednikom NATO-a Eisenhowerom, povtrdio, da bi se Jugoslavija u eventualnom sukobu NATO-a protiv SSSR-a, borila na strani zapadnih sila.[2] U tim godinama, Jugoslavija se usmjerava u traženju srednjeg puta između NATO-a i Varšavskog pakta.
Na inicijativu indijskog predsjednika vlade Nehrua i predsjednika Jugoslavije Josipa Broza, te na sastanku 1955. godine u indonezijskom Bandnungu, na kojem su pristvovali predstavnici 23 azijske i 6 afričkih zemalja, koje nisu bili članice zapadnoevropskih organizacija i istočnog bloka, dogovoreno je stvaranje Pokreta nesvrstanih. Značajniji političari i inicijatori smatraju se Nehru (Indija), Nasser (Egipat), Džou Enlaj (Kina) i Sukarno (Indonezija). Početkom 60-ih osniva se Pokret, koji je za cilj imao osudu svakog oblika kolonijalizma i rasne diskriminacije, razgradnju blokovske napetosti i smanjenje nuklearnog naoružanja. U fazi stvaranja inicijativu u pokretu su preuzele Jugoslavija, Egipat i Indija, a prva konferencija pokreta nesvrstanih održana je u Beogradu 1-6. januara 1961. Učestvovanje Jugoslavije u Pokretu, omogućilo je brojne privredne, ekonomske i političke odnose Jugoslavije sa drugim članovima Pokreta.
Jačanje samoupravljanja
Aleksandar Ranković, ministar untrašnjih poslova FNRJ
Privrednom reformom iz 1961. godine upravljanje raspodjele dohotka preuzimaju radnički savjeti u preduzećima. Neto-prihodi, prihodi preostali nakon odvajanja obaveza i poreza prema federaciji, republici i općini, ostajali su preduzećima na raspolaganju. Kako je država u mnogim poljima određivala cijene proizvoda, ti prihodi u početku nisu bili visoki. Dobijanjem prava o raspodjeli i samostalnom odlučivanju o povećanju plata radnicima, radnički savjeti provode dobro zamišljenu ideju na diletantski način.[8] Državnim regulisanjem cijena u nekim poljima, te slobodnim povećanjima plata odlukama radničkog savjeta, dolazi do trošenja akumulacijskih fondova u preduzećima, pod idejom izjednačavanja prava u socijalizmu, a primanja radnika se povećavaju za 23 %, dok produktivnost raste samo za 3,4 %, što je dovelo do disproporcije u različitim privrednim granama, povećanju špekulacija i visokoj inflaciji. Tako npr. godišnji porast industrijske proizvodnje u 1960. godini je iznosio 15,6 %, dok je u slijedećoj godini pao na 4,1 %.[2] Ovakav pad industrijske proizvodnje za posljedicu je imao sukob u partijskim krugovima, gdje protivnici samoupravljanja, optužuju politički sistem za privrednu recesiju, te se stvara sukob između dogmatika (Aleksandar Ranković) i reformista, pod idejnim vođstvom Edvarda Kardelja, koji se istovremeno pokušavaju pozicionirati kao nasljednici Josipa Broza.[2]
Brionski plenum
Sukob između dogmatika, tvrde linije potekle iz partizanskih linija i reformista nastavio se slijedećih godina. Zbog tzv. Afere prisluškivanja Tita, sazvan je Brionski plenum, četvrta plenarna sjednica Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije (CK SKJ), održana 1. maja 1966. godine u hotelu "Istra" na otoku Brijunima. Zbog navodnog prisluškivanja Josipa Broza, od strane Uprave državne bezbjednosti (UDBA), na čelu sa Aleksandrom Rankovićem, dotadašnjim potpredsjednikom Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i tajnika Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije, sjednica je imala zadatak ispitati optužbe, koje su potvrđene od stane predsjednika komisije Krste Crvenkovskog. Aleksandar Ranković, kao dugogodišnji ministar unutarnjih poslova i organizator službe bezbjednosti, je snosio glavnu krivicu. Plenum je poslije duge rasprave prihvatio ostavku Aleksandra Rankovića na članstvo CK SKJ i Izvršnom komitetu CK SKJ, kao i ostavku Saveznoj skupštini na mjesto potpredsjednika SFRJ. Pored Rankovića na sjednici je smijenjen i isključen iz CK SKJ dotadašnji Savezni sekretar za unutarnje poslove Svetislav Stefanović Ćeća.
Ustav iz 1963
Novčanica od 1000 dinara iz 1963. godine
Novčanica od 10 dinara iz 1966. godine, nakon denominacije dinara
Donošenjem novog Ustava 7. aprila 1963, donesene su zakonske osnove za jačanje radničkog samoupravljanja, mada centralistički organizovani državni organi vlasti i dalje zauzimaju značajno mjesto u upravljanju.[2] Oko 70 % industrijskih cijena određivane su državnim aktima.[2] Sa dvije trećine kumulativnih sredstava upravljaju radnički savjeti, dok devizni, bankovni, kreditni sektor i planiranje proizvodnje kontroliše država.[2] Ustavom se ojačavaju prava republika, ali privredni odnosi nisu rješeni između federacije i republika.[2] Državi se mijenja ime u Socijalistička federativna republika Jugslavija, te se ona definiše ne samo kao savezna država, već i socijalistička demokratska zajednica, što je trebalo da označi težnju ka marksističkom idealu o odumiranju države. Osnovima ekonomskog uređenja proglašeni su društveno vlasništvo, samoupravljanje i samoorganiziranje radnih ljudi na mikro i makro planu. Pravo na društveno samoupravljanje proglašeno je neprikosnovenim, a teritorijalne jedinice u državi (općina, srez, autonomne pokrajine Srbije, socijalističke republike i sama federacija) proglašene su društveno-političkim zajednicama. U odredbi nezabilježenoj u ustavnom pravu, ukinuta je hijerarhija između ovih jedinica i uveden sistem međusobnih prava i obaveza. Vrše se promjene u saveznoj skupštini, koja se sastoji od pet domova: SIV, kao vijeće delegata građana u općinama i republikama, Privredno vijeće, Prosvjetno-kulturno vijeće, Socijalno-zdravstveno vijeće i Organizaciono-političko vijeće, kao vijeće delegata radnih ljudi u radnim zajednicama.[9] Novi zakon, po kome se predsjednik Jugoslavije bira svake četiri godine i maksimalno može biti izabran na dva mandata nije vrijedio za Josipa Broza.[2]
Nova privredna reforma
Razvojem privrede i porastom izvoza, dolazi u šezdesetim godinama, do povećanja standarda i realnih dohodaka. Zbog velikog udjela centralistički propisanih cijena proizvoda, roba, energije i poluproizvoda, dolazi i do porasta inflacije, a 1. januara 1966. godine dolazi do devalvacije i denominacije dinara u odnosu 1:100. Nisko držane cijene bazičnih roba, poluproizvoda i energije, i dalje ostaju pod državnom kontrolom, ali se prilagođavaju svjetskom tržištu, te jugoslavenski proizodi postaju konkurentni na tržištu, što je potmognuto i devalvacijom dinara u odnosu na zapadne valute. Seljacima se omogućavaju povoljni krediti, te se prvi put omogućava privatiziranje poljoprivrede što je uvođenjem zadruga, praktički bilo zabranjeno.[2] Ova privredna reforma je početak socijalističke tržišne privrede, te stvaranja konflikta između marksističkog tumačenja ekonomije i tržišne ekonomije.[10][11]
Praško proljeće i promjena odbrambene doktrine[uredi | uredi izvor]
Grb Teritorijalne odbrane
Intervencijom trupa Varšavskog pakta u Čehoslovačkoj 20. augusta 1968, zbog događanja izazvanih tzv. Praškim proljećem, dolazi do trećeg sukoba između SSSR-a i Jugoslavije. Jugoslavija otvoreno osuđuje vojnu intevenciju, politički i masovnim demonstracijama u zemlji. Donošenjem novog Zakona o odbrani 1969, nove doktrine nazvane Koncepcija Općenarodne odbrane i društvene samozaštite i proglašavanjem djelomične mobilizacije, Jugoslavija se osjeća ugroženom, a u Zakonu o narodnoj odbrani, deklariše se, između ostalog, da niko nema pravo potpisivanja kapitulacije, a svi građani od 16-65 godina obavezuju se na učestvovanje u eventualnoj odbrani zemlje, bilo služenjem u jedinicama JNA ili novostvorene Teritorijalne odbrane (TO), koja sa podređuje saveznim republikama, zapravo jednom vidu paramilitarne organizacije u kojoj su praktički prisutni svi vojno sposobni građani Jugoslavije. Ovo stvaranje TO, vodilo je ka militarizaciji jugoslavenskog društva, što će se kasnije, tokom raspada Jugoslavije 1990-ih godina, pokazati kao neposredna opasnost i konkurencija JNA. Tek na jesen 1969. godine dolazi do ponovnog približavanja SSSR-a i Jugoslavije, a u tom procesu se Jugoslavija ekonomsko i politički zbližava i sa drugim zemljama Istočnog bloka.[2]
Studentski nemiri 1968.
Datoteka:Demonstracije 1968.jpg
Sukobi studenata i milicije 1968.
U junu 1968. dolazi do studentskih nemira na Beogradskom univerzitetu, koji su se kasnije proširili na univerzitete u Ljubljani, Sarajevu i Zagrebu. Beogradski univerzitet je bio sedmicu dana blokiran od strane studenata. Nemiri su se nadovezali na studentske nemire u Evropi (Francuskoj, Njemačkoj, Čehoslovačkoj i Poljskoj), ali su imali i određenu notu sa karakterističnim zahtjevima jugoslavenskih studenata. Prvi nemiri su počeli u sukobima studenata i policije tokom 1966. godine u toku demonstracija protiv rata u Vijetnamu.[2] Osnovna karakteristika nemira je bila da nije postojala razlika imeđu ciljeva studenata i vladajućih struktura, što je proklamirano proglasom na Beogradskom univerzitetu 4. juna:
Mi nemamo svoj posebni program. Naš program je program naprednih snaga našeg društva - program SKJ i našeg Ustava
— B. Kanzleiter, K. Stojaković - 1968 in Jugoslawien
Kritikovana je između ostalog razlika između teorije i prakse, otuđivanje čovjeka, socijalna nejednakost, nezaposlenost, birokratija, monopol vlasti SKJ, razmimoilaženja mišljenja u radničkom samoupravljanju. Tito je prilično blago reagovao jednostavnom izjavom, da je studentska reakcija, reakcija na naše slabosti, te su studentski nemiri polako prestali, a nastava na univerzitetima je ubrzo brzo nastavljena.[12]
Hrvatsko proljeće
Datoteka:Savka, Tripalo i Tito.gif
Savka Dablević-Kučar, Miko Tripalo i Tito, 1968. godine
Donošenjem Deklaracije o nazivu i položaju hrvatskog književnog jezika 17. marta 1967. u Matici hrvatskoj, koju su potpisali 19 kulturnih i naučnih institucija i saveza u NR Hrvatskoj (između ostalih: Društvo književnika Hrvatske, JAZU), kao i književnik Miroslav Krleža, zahtjevalo se razrješavanje pitanja srpskohrvatskog jezika, te konzekventne primjene hrvatskog jezika u institucijama SR Hrvatske. Odgovorom srpskih intelektualaca iz Beograda, pod nazivom Predlog za razmišljanje, došlo se do teme o položaju jeziku Srba u Hrvatskoj. Tim se ovaj filološki sukob pretvorio u međunacionalni. Podpredsjednik Skupštine SFRJ i ministar kulture i prosvjete NR Hrvatske Miloš Žanko, osudio je deklaraciju kao nacionalističku i šovinističku, na što je proglašen unitaristom, a Miroslav Krleža je zbog pritiska od strane Tita napustio članstvo u SKJ. Time počinje sukob vladajućih struktura SR Hrvatske i Tita, u kom su se tražila veća prava Hrvatske u okviru federacije, ukidanje unitarizma, te stvaranje konfederacije, koja će u daljem slijedu omogućiti osamostaljene Hrvatske. Takođe je pokrenuta, tema Hrvata u SAO Vojvodini i SR Bosni i Hercegovini. Razlozi su bili, između ostalog ekonomskog i političkog tipa, jer se većina deviznih sredstava ostvarenih u Hrvatskoj slijevala u saveznu kasu, dok raspodjela nije odgovarala udjelu. Pokret nazvan Hrvatsko proljeće (ili Masovni pokret - maspok), podržale su i katolička crkva, Matica iseljenika Hrvatske, Institut za povijest radničkog pokreta, razni izdavači i neka preduzeća. Na čelu tog pokreta bili su Većeslav Holjevac, Ivan Šibl, Marko Koprtla, generali JNA Franjo Tuđman, Nikola Kaić, Ivan Rukavina, Janko Bobetko, admiral Jugoslavenske ratne mornarice Srećko Manola, pukovnik JNA Ivan Mutak, Zvonimir Komarica. Pokret su podržale i desno orijentisane emigrantske struje u inostrantvu. Dolazi do studentskih demonstracija 1971. u Zagrebu, a zagrebački student Dražen Budiša poziva na generalni štrajk. Iste godine trojica hrvatskih lingvista (Stjepan Babić, Božidar Finka i Milan Moguš) objavljuju Hrvatski pravopis, koji je odmah zabranjen i kompletna naklada je zapaljena, a jedan primjerak je spašen i objavljen u Londonu.
Vodeći članovi SK Hrvatske Savka Dabčević-Kučar, Miko Tripalo i Dragutin Haramija podržali su maspok, a Savka Dabčević-Kučar je upozorila
