Ramzes III – je poslednji od najvećih faraona koji su vladali Egiptom. Bio je egipatski faraon XX. dinastije
Ra-messes Heqa-iunu User-maat-re Mery-amun
Ra-messes – Oblikovao ga Ra
Heqa-iunu – Vladar Iuna
User-maat-re – Moćna je pravda Ra
Mery-amun – Drag Amonu
vladao je Egiptom od 1186. do 1155. godine pne. Bio je drugi vladar po redu XX Dinastije, sin Setnakht i majke kraljice Tiy – merenese. Ramzes III je imao dve žene Titi i Isis, kćerku Titi i sedam sinova:
Kha-em-waset
Para-hir-en-emef
Set-hir-khopshef
Amen-hir-khopshef
Ra-messes IV
Ra-messes V
Ra-messes VI
Istorija[uredi - уреди | uredi izvor]
Vladavina Ramzesa III je po nekim izvorima trajala, po egipatskom kalendaru od Prve godine 26 dana Prvog Šemua do 32 Godine 15 dana Trećeg Šemua, ili 31 godinu, jedan mesec i 15 dana – Od marta 1186. godine pne. do aprila 1155. godine pne. [1]
Ramzes III je stupio na presto Egipta i vladao u vreme koje se poklapalo sa počecima Mračnog doba Grčke (oko 1100. godine pne. do 750.godine pne.) - Pad Mikene, Trojanski rat - pa je njegova vladavina protekla u stalnim sukobima i nemirima. Bilo je to vreme velikih seoba naroda Mediterana, sukoba sa Hetitima i sa „Narodima sa mora“.
Prvih nekoliko godina svoje vladavine (od 1186. godine pne. pa do 1180. godine pne.) Ramzes III je posvetio stabilizovanju prilika u Egiptu - jačao je ekonomiju kraljevine i ojačao je vojsku, i tako pripremljen je mogao da odoli udarima plemena iz Libije (Meshwesh i Seped) oko 1179. godine pne. Sačuvavši zapadne granice od upada tih plemena u nenaseljene pustinjske oblasti oko delte Nila i potukavši svoje neprijatelje „do nogu“, Ramzes III je dokazao svoju snagu i moć velikog vojskovođe i državnika. Nekoliko godina kasnije, oko 1175. godine pne. počinju velika kretanja naroda na Bliskom i Srednjem Istoku.
Morski narodi (nȝ ḫȝt.w n pȝ ym)
na hijeroglifima
N35
G1 N25
X1 Z1 Z1 Z1 N35
G40 M17 M17 Aa15
D36 N35A N36
N21
Felistejci, Denyen-i[2], verovatno Danajci iz Homerove "Ilijade", Shardana-i[3], nepoznati Weshwesh-i, Tjekker-i[4], verovatno Taurezi i Shekelesh-i, verovatno Sikels sa Sicilije na svom putu ka Egiptu, gde su nameravala da se naseli, na početku invazije su, samo na trenutak bili zaustavljeni u Siriji, a potom su nastavili svoj pohod ka Egiptu.
Ta invazija je bila velikih razmera i veoma dobro organizovana. Kopnom su nastupale vojne formacije praćena sa celokupnim stanovništvom koji su sa sobom nosili svu svoju pokretnu imovinu, dok je velika ratna flota, sa mora pratila i sledila kretanja kopnene vojske i civila. Kada su se na udaru "Naroda mora" našli i Hetiti došlo je do pada nekih provincija velike Hetitske imperije, a to se smatra i za početak propasti imperije Hetita .
Zapisi iz Hrama Mednet Habu[uredi - уреди | uredi izvor]
Ostaci sela Deir el Medina
Borba Ramzesa III sa "Narodima mora", reljef iz hrama Medinet Habu
Hram Medinet Habu posvećen Ramzesu III
Hram Medinet Habu, sa reljefima Ramzes III
Egipatsko selo Set Maat her imenty Waset ili Deir el-Medina (arap. دير المدينة) je bilo mesto gde su živeli umetnici (kamenorezsci, vajari...) koji su gradili hramove u dolini kraljeva i do danas dobro očuvani posmrtni hram Ramzesa III - znameniti Medinet Habu, u kome su pisani i ilustrirani zapisi borbe Ramsesa III protiv "Naroda mora". Prema tim zapisima, Ramses III je shvatio da se pohodu "Naroda mora" treba odupreti i delovao je veoma brzo i odlučno. Poslao je izvidnicu - glasnike na istočne granice svoga carstva sa naredbom da se sve raspoložive lokalne vojne snage stave u pripravnost i odlučno suprostave "Narodima mora" do dolaska glavnih vojnih snaga Egipta. Neko vreme su lokalne vojske uspevale da odole napadima "Naroda mora", a sa dolaskom glavnine egipatske vojske dolazi do velikih borbi na samoj istočnoj granici Egipta, gde vojska Ramzesa III uspeva da nanese ogromne žrtve vojsci "Naroda mora", koja se posle tog sukoba počela povlačiti prema Siriji. Mada je kopnena invazija bila zaustavljena i kopnena vojska uništena, ostala je još opasnost od morske flote "Naroda mora", koja je, kroz jedan istočni rukavac na ušću Nila, pokušala da prodre u dubinu teritorije Egipta.
Egipćani nisu bili poznati kao vojna pomorska sila, i verovatno bi bili poraženi u tipčnoj borbi na moru, ali, usled blizine obale, jer se bitka odigrala u rukavcu Nila, ova bitka se praktično pretvorila u kopnenu borbu. U međuvremenu se vojsci Egipta, na bojištu u rukavcima Nila, priključila i glavnina egipatskih snaga i tada je došlo do konačnog sloma invazionih snaga "Naroda mora", koje su se počele povlačiti. Zadovoljni pobedom, i ne jureći neprijatelja, egipatske snage se vraćaju u grad Tebu da proslave svoju pobedu, koju su pre svega pripisali milosti Amona, boga Tebe.
Posle pobede nad "Narodima mora", Egipat je živeo u miru još nekoliko godine, a onda oko 1170. godine pne. Libijci zajedno sa plemenom Meshwesh i sa još pet plemena napadaju Egipat. U prvom naletu prodiru duboko u deltu Nila pokušavajući da osvoje nove teritorije, ali i ovoga puta je Ramzes III odlučno i brzo reagovao i zaustavio pohod libijaca. Ratni plen je, kao i u slučaju sa plenom posle pobede nad "Narodima mora", bio odnešen sveštenicima u hramove posvećenim bogu Amonu. Egipat je pod Ramzesom III sve više isticao i veličao kult boga Amona. Svaka ratna kampanja, a njih je bilo još nekoliko, je svojim ratnim plenom sve više punila Amonove riznice, pa je to sveštenstvo postalo među najbogatijim u Egiptu. Takav odnos je u mnogome uticao na slabljenje Egipta, tako da je, dolaskom faraona iz XXI dinasteji, moć Egipta bila sve manja i manja. Ramzes III je bio poslednji veliki faraon Egipta, koji je, svojim odnosom prema sveštenstvu, uticao na to da se sjaj Egipta polako gubio a teritorije smanjivale.
Smrt Ramzesa III[uredi - уреди | uredi izvor]
Zahvaljući Anthony Charles Harris (1790–1869) koji je odgonetnuo papirus na kome je zapisano o zaveri koja je prethodila smrti Ramzesa III, danas znamo da je zaveru protiv faraona pokrenula i organizovala njegova druga žena Tita, a kojoj su pomogle i konkubine iz harema Ramzesa III. Verovato nezadovoljna saznanjem da će naslednik Ramzesa III biti Ramzes IV, sin Izis i Ramzesa III, a ne njen sin Pentawera, ona, sa još 40 ljudi je organizovala zaveru. Iz Harisovog papirusa se ne vidi da li je zavera uspela, ali 17 dana posle je umro Ramzes III. Posle smrti Ramzesa III se sudilo grupi zaverenika i oni su, svih 40 bili osuđeni na smrt. Nije dokazano da li su oni krivi za Ramzesovu smrt i na koji je način on umro, mada mnogi predpostavljaju da je ubijen zmijskim otrovom, jer je u njegovoj ruci pronađena amajlija protiv zmijskih ujeda.
Ramses II (1279. - 1212. pr. Kr.), treći faraon XIX. dinastije, ujedno i najveći egipatski vladar, došao je na prijestolje u dobi od 25 godina i može se ispravno reći da zasluženo nosi svoju titulu "Ramses Veliki". Nijedan drugi faraon nije izgradio toliko mnogo hramova, kolosalnih spomenika i obeliska. Nijedan drugi faraon nije imao toliko mnogo djece - preko 100 sinova i nebrojene kćeri su ostali iza njega. Za vrijeme njegove vladavine, sve je rađeno u velikim razmjerima. U doba kad je umro imao je preko 90 godina (onda je prosječan životni vijek bio 30-40 godina) i bez dvojbe ostavio je dubok otisak na licu Egipta.
Kao mladi princ, Ramses je bio školovan po vojničkoj tradiciji ustanovljenoj u vrijeme njegova djeda Ramsesa I. po kojem je dobio ime. Sve želje nove dinastije bile su usmjerene na njega i u dobi od 10 godina bio je priznat za prijestonasljednika. Bilo mu je dozvoljeno da sudjeluje u ratnom pohodu svog oca Setija I. protiv Hetita (u Siriji).Uz svog iskusnog oca učio je zanat vođenja moćne, dobro organizirane države.
Mladi je Ramses uzeo dvije osnovne žene, Nefertari i Istnofret, tako da je još Seti I vidio je mnogo unučadi. Kada je Ramzes imao 40 godina već je imao stotinu sinova i šezdesetak kćeri.[nedostaje izvor] Lijepa Nefertari je bila glavna kraljica od osam Ramzesovih supruga[nedostaje izvor] sve do svoje smrti (24. godina Ramsesove vladavine), a potom je Istnofret zauzela njeno mjesto. Grobnica kraljice Nefertari je po ljepoti jedno od čuda antičke Thebe. Slijedeći kraljevske običaje, Ramses je uzeo dosta svojih žena iz najbliže rodbine. Ovo uključuje Henutmire, njegovu mlađu sestru i tri njegove kćeri; Meryetemun, Bint-Anath i Nebettawy. Poslije mira koji je bio zaključen s Hetitima nakon dugogodišnjeg ratovanja, za cementiranje nove alijanse Ramses dobija za ženu jednu hetitsku princezu, dok je na njegov dvor i druga došla sedam godina poslije. Kao rezultat sporazuma s okolnim kraljevstvima, Ramsesove su žene bile jos sirijske i babilonske dame, članice ondašnjih vladarskih obitelji. Naravno, pored svih njih bio je tu i veliki harem.
Ratovi s Hetitima[uredi VE | uredi]
██ Egipatsko carstvo u vrijeme Ramzesa II.
██ Hetitsko carstvo oko 1590 pr. Kr.
██ Hetitsko carstvo na vrhuncu, oko 1290 pr. Kr.
Odnosi s Hetitima na egipatskoj granici u Siriji bili su daleko od prijateljskih u prvoj polovici Ramsesove vladavine. U vremenu Setia I Egipat je zadržao utjecaj nad južnim dijelom Sirije, dok su Hetiti držali sjeverni dio s osloncem na veliki grad Qadesh. U četvrtoj godini Ramsesove vladavine ovdje je izbila pobuna i novi je kralj bio forsiran mobilizirati svoju vojsku. Skupio je oko 20 000 ljudi u 4 divizije po 5000 ratnika. Imale su imena po bogovima Amon, Ra, Ptah i Seth. Slijedeći put velikog prethodnika i oca, Setia I, Ramses se u rani svibanj našao u blizini Qadesha. S tako velikom vojskom te pratećom prtljagom i sljedbenicima koji su u pravilu pratili vojske u ono doba, napredovanje je bilo sporo i preko širokog područja. Tad su egipćani zarobili dva izviđaca hetitske vojske i dobili obavijest da je glavnina jos daleko. Ramses je samouvjereno krenuo naprijed i ulogorio se zapadno od Qadesha. No, imao je sa sobom samo jednu diviziju, Amun. Njegova samouvjerenost brzo je splasnula kad je jedna patrola uhvatila još dva izviđaca hetitske vojske. Oni su pod torturom priznali da su dva prethodna izviđaca bili namjeran mamac za Egipćane, a hetitska je glavnina zapravo bila u zasjedi s druge strane Qadesha.
Hetitski kralj, Muwatallis, skupio je čak i veću vojsku od egipatske. Sastojala se od dva dijela i svaki je imao po 18 000-19 000 ljudi i 2 500 bojnih kočija. Bila je to golema sila i odmah je napala diviziju Re, koja je bila na putu da se pridruži Ramsesovu logoru. Egipatske snage nisu izdržale taj silni udar i hetitske bojne kočije se probijaju u novonapravljeni egipatski kamp. Zavladala je totalna konfuzija i Ramses II. se našao izoliran s malom grupom svojih gardista. Ipak, brzo se pribrao i osobno poveo svoje ljude da se suprotstave napadu. Poslije žestoke borbe bio je spašen uništenja, ili još gore, zarobljavanja, zahvaljujući svojoj elitnoj gardi koja je izabrala različit put od glavnine nadolazeće egipatske vojske. Garda je dojurila brzo i napala Hetite s krila, što ih je uzdrmalo. Njihov kralj Muwatallis tad je povukao svoje snage i noć se spustila na bojno polje, koje je Ramses II. sad okupirao.
Slijedeći dan sad ujedinjene egipatske snage kreću u napad, ali rezultat je bio neriješen. Egipatska je vojska odmarširala u Egipat i status quo je ostao.
Bombastična izvješća o bitki i osobnoj hrabrosti Ramsesa II. vođenog Amonovom rukom ostali su po zidovima hramova u Karnaku, Luxoru (3 verzije), u Ramasseumu (dvaput), u Abydosu i Abu Simbelu. Također su ostali mnogi zapisi o bitki i na papirusu.
Slijedećih godina opet su organizirani ratni pohodi protiv Hetita, ali je s vremenom Ramses II. shvatio da neće moći držati sjeverne dijelove Sirije, kao što ni jako Hetitsko kraljevstvo nije moglo držati južne. Što se Hetita tiče oni su imali unutrašnje probleme a i na istoku je rasla nova prijetnja, Assirija. Novi je Hetitski kralj Hattusilis III. shvatio da više nije vrijeme za dugogodišnje igranje mačke i miša s Egiptom. Zato je predložio mirovni dogovor i on je sklopljen s Egipćanima u 21. godini vladavine Ramsesa II. Mirovni je dogovor također preživio zapisan na zidovima Karnaka i Ramasseuma (posmrtni hram Ramsesa II). Međutim igrom sudbine isti je dogovor pronađen i prilikom iskapanja u Hattusasu, hetitskom glavnom gradu. Dva se izvora ne slažu, jer hetitski izvori tvrde da je mir ponudio Ramses II.
Ramses II., graditelj[uredi VE | uredi]
Hram u Luxoru
Abu Simbel
Od svih egipatskih faraona Ramses Veliki kao graditelj drži najistaknutije mjesto. Premda je Keops stvorio veliku piramidu, ruka Ramsesa II leži preko cijelog Egipta. Teško da je ijedna osoba u povijesti izgradila više grandioznih spomenika od ovoga vladara, te ga mnogi smatraju jednim od najvećih graditelja u povijesti. On nije imao odbojnost izbrisati imena mnogih faraona s njihovih spomenika i dodati svoje vlastito. Napravio je to mnogo puta da udovolji svojoj megalomaniji, no to su činili i ostali egipatski faraoni, s obzirom da po staroegipatskom vjerovanju, faraon nikada ne umire te je samo živući nastavak onih koji su vladali prije njega. Ali ono važnije je da je sam dao izgraditi goleme i brojne hramove. Mnogo je dodao velikim hramovima u Karnaku i Luxoru i završio je posmrtni hram svog oca Setia I u Thebi.
Dovršio je i očev golemi hram u Abydosu kao i vlastiti hram u blizini očevog. Na zapadnoj obali Nila u Thebi napravio je svoj gigantski posmrtni hram, Ramasseum. Zapisi u kamenolomima granita u Gebel el-Silsili govore da je ovdje radilo 3000 radnika za gradnju samog Ramasseuma. Drugi glavni posmrtni hramovi u njegovo ime podignuti su u Nubiji: Beit el-Wali, Gerf Hussein, Wadi es Sebua, Derr pa sve na jug čak do Napate.
Pa ipak, za njegovo najveće graditeljsko dostignuće smatra se gradnja velikog hrama u Abu Simbelu u Nubiji. Na ulazu u hram sjede 4 goleme figure samog Ramsesa II. (po dvije sa svake strane vrata) visoke 18 metara. Oko nogu tih figura stoje puno manje isklesane figure njegovih žena. Ovaj monument morao je biti, u našem XX stoljeću (radi izgradnje Asuanske brane), premješten na višu razinu da ne bi bio potopljen. Hram je isklesan unutar brda 60 metara a na njegovom unutrašnjem kraju sjede kipovi 4 boga. Hram je čudo egipatskog graditeljstva jer je njegova orijentacija tako savršeno izračunata da sunčeve zrake dvaput godišnje ( 22. veljače i 22. listopada) prodiru kroz cijeli hram do kipova 4 boga i osvijetle trojicu. Četvrti bog, Ptah, ostaje uvijek u sjeni jer je on božanstvo asociran s podzemnim svijetom. Ovaj hram je stoljećima ležao zatrpan pijeskom a iznova je bio otkriven 1813. godine.
Mnogo svog bogatstva morao je Ramses II. usmjeriti i u gradnju svog novog grada u delti Nila, Piramessea. Ovaj je grad bio čudo svog vremena, premda je malo od njega ostalo danas.
Naravno, svi ovi brojni i veliki radovi morali su silno koštati, a to je značilo zlato. Premda su u istočnoj egipatskoj pustinji postojali rudnici zlata, oni nisu bili dovoljni. Zato je Ramses II naredio da se zlato vadi i iz grobnica velikodostojnika XVIII. i XIX. dinastije.
Pošto se vrijeme života i vladavine Ramsesa II. (13. stoljeće prije Krista) poklapa s vremenom života i djelovanja još jedne gigantske povijesne figure, Mojsija, to se pretpostavlja da je on taj biblijski faraon, Mojsijev najdraži sudrug u djetinjstvu i mladosti, drugi brat, a kasnije, isprva žestoki protivnik oslobođenja Židova, pritisnut Božjim znacima, pušta Židove da odu iz Egipta u obećanu zemlju – Palestinu.
Bilo kako bilo, nakon 67 godina vladavine, možda 92 godine star, Ramses II. umire i sahranjen je u svoju već odavno pripremljenu grobnicu u Dolini kraljeva. Naravno, ni grobnica Ramsesa II. nije izbjegla pljačkaše grobova. Njegov nasljednik Merenptah (13 sin) bio je slab vladar i s njime je počela propast Egipatskog carstva.[nedostaje izvor]
Mumija najmoćnijeg egipatskog faraona Ramsesa II. pronađena je, zajedno s ostalim kraljevskim mumijama, 1881. godine u pećinskom skrovištu kod Deir el-Baharia.
